बाबुरामका नयाँ विचारको तरङ्ग !

भिडियो हेर्नको माथि को बक्स मा डबल क्लिक गर्नु होस्

एमाओवादी नेता तथा पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई नयाँ वैचारिक संश्लेषणको नजिक आइपुगेका छन् । गत हप्ता एउटा साप्ताहिक पत्रिकामा प्रकाशित उनको लामो लेखमा व्यक्त भएका विचारले नेपालको वैचारिक विकासक्रममा एउटा नयाँ अध्याय थपिने पक्कापक्की भएको छ । विश्लेषण जगतमा यसले एउटा नयाँ तरंग नै पैदा गरेको छ । कतिपयले यसलाई बाबुरामको बुद्धिविलास भनेका छन् ।

विचारमा नयाँ संश्लेषण नजिक आइपुगेर पनि बाबुरामले राजनीतिक आन्दोलनमा त्यसलाई नलैजालान भन्नेहरु पनि छन् । तर, उनले यसलाई वौद्धिक विचारमा मात्र सीमित गर्ने संभावना देखिँदैन । उनले पार्टी अध्यक्ष प्रचण्डलाई भेटेर नयाँ ढंगले पार्टीको पुनर्गठन प्रारम्भ गर्न आग्रह गर्दै नत्र ‘जनताले नयाँ शक्ति जन्माउँने छन ‘ भने बाट बाबुराम नयाँ प्रकारको राजनीतिक आन्दोलन आवश्यक छ भन्ने मनोदशामा पुगेको ठहर गर्न कुनै गाह्रो छैन । सायद यसैको प्रतिक्रिया स्वरुप हुन सक्छ, प्रचण्ड र बैद्य माओवादीहरु नजिकिन थालेका छन् ।

 बाबुरामलाई नववामपन्थी र संशोधनवादी भएको आरोप लगाउँदै आएका यी दुई समूह र बाबुरामबीचको वैचारिक दुरी बढ्दै गएमा माओवादी आन्दोलनमा मात्र हैन, नेपालको राजनीतिक आन्दोलनमा नै नयाँ अध्याय प्रारम्भ हुने आधार तयार हुनेछ । प्रचण्ड र बैद्यलगायतका सबै साना ठूला माओवादीहरु एक हुन सक्नेछन् । बाबुरामले माओवादी आन्दोलनको एउटा हिस्सालाई लिएर नयाँ पार्टी गठन गर्नु पर्ने हुन्छ । यस काममा माओवादी आन्दोलनभित्रको ठूलो शक्तिले बाबुरामलाई शुरुवात्देखि नै साथ दिने छैन । किनकि माओवादी आन्दोलनभित्रका नेता कार्यकर्ताको वैचारिक धरातल र स्कुलिङ्ग फरक प्रकारको छ । उनीहरुले बाबुरामका विचारको गहिराइ र नयाँपनलाई शुरुवातमा नै बुझ्न सक्ने छैनन् । तर, विस्तारै बुझ्दै जानेछन् ।

एउटा सानो समूहले नै साथ दिएमा पनि बाबुरामले त्यो आँट गर्नु राम्रो हुन्छ । किनकि उनका विचारसंग सहमत हुन सक्ने मान्छे माओवादी आन्दोलनभन्दा बाहिर पनि थुप्रै छन् । एमालेमा घनश्याम भुसाल र कांग्रेसमा प्रदीप गिरी समूहले निर्माण गरेको वैचारिक आधार र ती पार्टीमा असन्तुष्ट भएर बसिरहेका मानिसका लागि नयाँ राजनीतिमा आउने अवसर सिर्जना गर्न सक्छ यसले । मूलतः मूलधारका राजनीतिक शक्तिहरुसंग निरन्तर असन्तुष्ट हुँदै गएको बाम-लोकतान्त्रिक जनमतले आशाको नयाँ किरण प्राप्त गर्न सक्छ ।

 विचारको नयाँ कोण

उदारवाद र साम्यवाद विचारले एकअर्कालाई निषेध गर्न सक्दैनन्, यी दुबै द्वन्द्वात्मक एकत्वबाट नयाँ विचार संश्लेषण गर्न आवश्यक छ भन्ने दार्शनिक निष्कर्ष नै बाबुरामको विचारको नयाँ कोण हो । यो एकदमै सही निष्कर्ष हो । संसारमा साम्यवाद र उदारवादले एकअर्काका बीचमा करिब ३ शताब्दि लामो लडाइँ लडे । अठारौं उन्नाइसौं र बिसौं शताब्दिका राजनीतिक संघर्ष र तनावले के पुष्टि गर्यो भने उदारवाद लोकतान्त्रिक पद्धति र प्रक्रियाका दृष्टिकोणबाट साम्यवादभन्दा बलियो देखियो ।

बेलायतको गौरवमय क्रान्ति, अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम र प|mान्सेली राज्यक्रान्तिले संविधानवाद, विधिको शासन, शक्तिपृथकीकरण, व्यक्तिको सार्वभौमसत्ता, वालिक मताधिकार, आवधिक निर्वाचन, बहुमतको शासन, अल्पमतको वैधानिक व्यवस्था, आदि मान्यताहरु स्थापित गरे ।

यी मान्यताको विरुद्ध वा विकल्पमा साम्यवादीहरुले ‘पेरिस कम्युन’, ‘सोभियत प्रणाली’, ‘संयुक्त जनवादी अधिनायकत्वमा आधारित नयाँ जनवाद’ लाई स्थापित गर्ने प्रयास गरे । समयमक्रमले के सिद्ध गर्यो भने लोकतन्त्रको मर्म, पद्धति र प्रक्रिया साम्यवादी मोडेलभन्दा उदारवादी मोडेलमा नै बढी सुनिश्चित हुन सक्छ । तर त्यसलाई निरन्तर विकास गर्नु पर्ने आवश्यकता भने रहिनै रहन्छ । यसका लागि बाबुरामले ‘सहभागितामुलक लोकतन्त्र’ को कुरा गर्ने गरेकाछन् । अहिले त्यसको अभ्यास ल्याटिन अमेरिकी मुलुकहरुमा बलियो गरी हुँदै गएको छ ।

सहभागितामुलक विधिमा प्रतिनिधिमुलक लोकतन्त्रलाई सघनीकरण, विस्तारिकरण र मूर्तिकरण गर्ने वित्तिकै लोकतन्त्रको मोडेलबारे साम्यवाद र उदारवाद बीचको भिन्तनता समाप्त भएर जान्छ । यहाँनेर के ध्यान दिन जरुरी छ भने पेरिस कम्युन, सोभियत प्रणाली वा माओवादी नयाँ जनवादी मोडेलबाट त्यसप्रकारको लोकतन्त्रको मोडेल विकास हुन सक्ने कुनै संभावना छैन ।

 नेपाल अब अर्ध-सामन्ती वा अर्ध-औपनिवेशिक देश रहेन, तसर्थ अब नयाँ जनवादी क्रान्तिको कार्यभार आधारभूत रुपमा पूरा भइसक्यो, त्यसका ठाउँमा स्वच्छ प्रतिस्पर्धामा आधारित पुँजीवादको विकास र त्यसको निरन्तर समाजवादी रुपान्तरण गर्ने कार्यदिशा अबलम्बन गर्नु पर्छ भन्ने धारणा पनि उत्तिकै सही हो । पुँजीवाद र समाजवादको अन्तर्सम्बन्धबारे शास्त्रीय माक्र्सवादी बुझाईले अबको दुनियाँ काम गर्न सक्दैन् । पुँजीवादले शोषण मात्र गर्दैन् अवसर पनि उपलब्ध गराउँछ । पुँजीवादका अवसरहरुलाई बढाउनुपर्छ । पुँजीवादका शोषणहरुलाई नियन्त्रण गर्नु पर्छ । त्यसका लागि वलियो, जवाफदेही, पारदर्शी राज्य चाहिन्छ । त्यस्तो राज्य जनताको सहभागिताबाट मात्र संभव छ । समाजवाद पुँजीवादलाई निषेध गरेर आउँने व्यवस्था हैन, पुँजीवादका खराब पक्षको नियन्त्रण नियमनद्धारा त्यसलाई जनमुखी अवसरमा ढाल्दै लानु र रुपान्तरण गर्नु पर्छ । तसर्थ अबको समाजवाद भनेको अक्टोबर क्रान्ति वा चिनियाँ क्रान्तिले भनेझैं लेनिनवादी वा माओवादी समाजवाद हुँदैन । त्यसका ठाउँमा ‘मार्केट सोसलिज्म’ मात्र सही विकल्प हुनसक्छ । बाबुरामका विचारले संकेत गरेका मुख्य कुरा यिनै हुन् ।

 जबजभन्दा फरकः

कतिपय मानिसले बाबुरामका यी विचार एमालेको जनताको बहुदलीय जनवाद -जबज) जस्तै भएको प्रतिक्रिया व्यक्त गरेकाछन् । तर यो विश्लेषण पनि सही हैन् । एमालेको जबजका जड्ता विरुद्ध त्यहाँ घनश्याम भूषालहरु लडिरहनेकाछन् । बाबुरामका विचारहरु जबजसंग हैन, बरु भूषालका विचारसंग नजिक छन् । जबजमा उदार लोकतन्त्रको ऐतिहासक महत्वलाई स्वीकार गरिएको हुँदैन । त्यसका १४ विशेषताहरुलाई समावेश गरेर आफैलाई नविन भनिएको हुन्छ । जबजमा संघीयता, समावेशीकरण र सहभागितामूलक लोकतन्त्रलाई महत्व दिएको हुँदैन । प्रतिस्पर्धालाई महत्व दिएको हुन्छ ।

जबजले नयाँ जनवादी क्रान्तिको कार्यभार पूरा भइसकेको ठान्दैन । नेपाललाई अर्ध-सामान्ती र अर्ध-औपनिवेशिक नै देख्छ । जबजमा नयाँ जनवाद र बहुदलीय जनवाद बीच तात्विक भिन्नता हुँदैन भनिएको हुन्छ । जबजले लेनिनवादी जनवादी केन्दि्रयताकै सिद्धान्तलाई स्वीकार गर्छ । सहभागितामुलक लोकतन्त्रको मोडलमा जनवादी केन्दि्रयताका कयौं नियमहरु परिमार्जित हुन पुग्छन ।

बाबुरामले भारतको आम आद्मी पार्टी र अरविन्द केजरिवालको उल्लेख गरेर जवाफदेही, पारदर्शी र सुशासित समाजको आवश्यकतातिर संकेत गरेकाछन् । जबजले कम्युनिष्ट पार्टीको परम्परागत गोपनियता, केन्दि्रयताको महत्व र पार्टीहित अधिनस्थ पारदर्शीताको मात्र कुरा गर्छ । तसर्थ बाबुरामका विचार जबजभन्दा पनि एक स्टेप माथि हुन् । विश्वसन्दर्भबाट हेर्दा एमालेको जबज युरो कम्युनिज्मजस्तो हो भने बाबुरामको नयाँ विचार ल्याटिन अमेरिकी मुलुकहरुको नयाँ बामपन्थजस्तो ।

माक्र्सवादी हुनु अन्तिम नियति हैन

बाबुरामका विचारमाथि अर्को आरोप उनका विचार माक्र्सवादबाट निरन्तर विचलित हुँदै गएको भन्ने देखिन्छ । यहाँनेर एउटा प्रश्न गर्न सकिन्छ । के माक्र्सवादी हुनु वा नहुनु नै मानव जातिको अन्तिम नियति हो ? नैतिकताको मापदंड हो ? माक्र्सवादभन्दा पनि ठीक र समयानुकुल विचार जन्माउँन सकिन्छ भने माक्र्सवादी नै किन हुन पर्र्यो ? संसारमा जो माक्र्सवादी थिएनन् के सबै मान्छेका योगदानहरु निरर्थक थिए ? गान्धी र माण्डेला निरर्थक थिए ? महाथिर मोहम्मद र लि क्वान निरर्थक थिए ? यतिखेर हामीलाई चाहिएको माक्र्सवादको शास्त्रीय व्याख्या विश्लेषण गर्न सक्ने पंडितहरु हो कि समयानुकुल आर्थिक नीति लिएर देश विकास गर्न सक्ने नेता र विचार ? यदि हामीलाई आर्थिक संमृद्धि, उन्नति र विकास चाहिएको हो भने एउटा माओवादी नेतामा आएको त्यस प्रकारको वैचारिक परिवर्तनमा आक्रमण गरेर निरुत्साहित गर्ने हैन, अभिप्रेरित गर्न जरुरी छ ।

फेरि माक्र्सवादको आधारभूत प्रस्तावना भनेको द्वन्द्ववाद हो । द्वन्द्ववादलाई समातेपछि माक्र्सवादका अरु सबै सिद्धान्तहरु छोडिदिए पनि केही फरक पदैन् । वस्तुतः द्वन्द्ववादबाहेक माक्र्सवादका अरु सिद्धान्तहरु सही पनि सावित भएनन् । बाबुरामले आधारभूत दार्शनिक मान्यताका रुपमा माक्र्सवाद छोडेको देखिन्न ।

माक्र्सवादका समाजशास्त्रीय, अर्थशास्त्रीय र राजनीतिशास्त्रीय मान्यताहरु त फेर्न आवश्यक छ नै । त्यसलाई छोड्ने कुरा सकारात्मक हुन्छ । कम्प्यूटर चलाउँने सीप भएका मानिसले टाइपराइटर छोडेकोमा चिन्ता गर्दैन । टाइपटाइटर छोडेको चिन्ता त ती मानिसलाई मात्र हुन्छ, जो लिथो मेसिनमा फर्किनु पर्ला कि भन्ने भयमा हुन्छन् ।

अबको बाटो के ?

बाबुरामको अबको बाटो के होला ? यो पंक्तिकार बाबुरामलाई चिन्ने, जान्ने, हेलमेल भएको, उनको कार्यकर्ता वा उनको समर्थक वा उनको मनोविज्ञानलाई नजिकबाट अन्दाज गर्न सक्ने मानिस हैन । राजनीतिक विश्लेषणका विधिबाट हेर्दा केही समय बाबुराम एमाओवादी पार्टीभित्र विपक्षी नेताकै रुपमा रहने देखिन्छ । तुरुन्तै नयाँ पार्टी खेल्ने हतारो पनि उनले गरिहाल्न हुँदैन ।

कम्तिमा वर्तमान संविधानसभाबाट संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान नबनुन्जेलसम्म उनले त्यहीँभित्र आफ्ना विचार राख्नु र पार्टीबाहिरको जनमतसंग पनि निरन्तर अन्तक्रिर्यामा रहनु आवश्यक हुन्छ । एमालेभित्रको भूषाल समूह, नयाँ विकल्प खोज्दै एमालेबाट निस्किएका अशोक राईहरु, कतिपय साना र मधेसी दलहरुसँगको अन्तक्रिर्यालाई पनि उनले बढाउनुपर्छ । यसक्रममा एमाओवादी पार्टीभित्र धैर्यतापूर्वक अझै केही वर्ष वैचारिक संघर्ष गर्न आवश्यक छ ।

त्यसपछि डा. बाबुरामसंग दुई विकल्प बाँकी रहनेछन् । या त आफ्ना नयाँ विचारलाई बौद्धिक तहमा सीमित गर्दै माओवादी पार्टीमै रहने । या एक्काइशौं शताब्दी सुहाउँदो नयाँ पार्टी निर्माण गर्न आँट गर्ने ।

बाबुरामले नयाँ पार्टी बनाउन आँट गरेमा त्यो कुनै आश्चर्यको घटना हुने छैन । संसारमा यस्ता सयौं उदाहरणहरु छन् । ब्राजिलकी बर्तमान राष्ट्रपति डिल्मा रुसेफ कुनै समय कम्युनिष्ट छापामार थिइन् । नेल्सन माण्डेला कुनै समयमा छापामार थिए । ल्याटिन अमेरिका हल्लाएका भेनेजुएलाका स्वर्गीय राष्ट्रपति हृयूगो चाभेज कुनै समय विद्रोही सैनिक अफिसर थिए ।

हालका वोलिभियाली राष्ट्रपति इभो मोराजेल केही समय अमारो आदिवासी छापामार समूहमा काम गरेका मानिस थिए । निकारागुवाका राष्ट्रपति डेनियल आर्टेगाको इतिहास पनि त्यस्तै छ । आफ्नो विगतलाई बाबुरामले अवश्य समीक्षा गर्नु पर्छ तर त्यही हीनताभाष मनमा राखेर नयाँ विचार र आन्दोलनका लागि काम गर्ने मनस्थितिबाट फिर्ता हुन जरुरी हुँदैन । मानिस सिक्दै अगाडि बढ्ने प्राणी हो । केही गर्न चाहने मानिसले आफ्नो विगतलाई वाधाका रुपमा हैन, अनुभवका रुपमा संग्रह गर्नुपर्छ श्रोत:अनलाइनखबर